باغ چهلستون که بالغ بر 67 هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتى ساخته شده و در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مرکزى، تغییرات کلى صورت گرفته است اگرچه انعکاس ستون هاى بیست گانه، تالار چهلستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان مىکند ولى در حقیقت عدد چهل در ایران، کثرت و تعداد را مىرساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون به علت تعداد زیاد ستون هاى این کاخ مىباشد
قسمت‌های جالب و دیدنی کاخ چهل ستون‌عبارتند از:
شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی، تالار و ازاره‌های مرمری منقش اطراف آن – تزئینات طلاکاری سرسرای پادشاهی و اتاق‌های طرفین تالار آینه و تابلوهای نقاشی تالار پادشاهی که تصویرشاهان صفوی بر آن نقش بسته است – تصویر شاه‌عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای اتاق گنجینه – سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه درِکوشک» و آثاری از مسجد «درب جوباره» و «مسجد آقاسی» که بردیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده است. تالار و ایوان این کاخ در پنجمین سال سلطنت شاه عباس‌دوم بناشده است. انعکاس ستون‌های بیست‌گانه تالارهای چهل ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را القاء می‌کنند
این کاخ در جنوب خیابان سپه کنونى واقع و 67000 متر مربع مساحت دارد. اغلب مورخان نوشته اند که کاخ مزبور قسمتى از باغ نقش جهان بوده و مقدارى از آن را شاه عباس بزرگ جدا کرده و در وسط آن عمارت کلاه فرنگى سبکى ساخته بوده و جشن و نوروز سال بیست و سوم جلوس خود را در آن محل بر پا داشته است.
سپس در زمان سلطنت شاه عباس دوم بر عمارات آن افزوده و کاخ چهلستون بنا گردید. و در تاریخ یک هزار و پنجاه و هفت هجرى پایان یافت و ماده تاریخ آن را مبارکترین بناهاى دنیا گفتند.
برخى از مورخان گفتهاند چهلستونى که بدست شاه عباس دوم ایجاد گردید داراى چهل ستون بوده و در هنگام آتش سوزى که در 21 رمضان سال هزار و یکصد و هیجده (1118) هجرى اتفاق افتاد از پنج ستونى هشت تائى فقط بیست ستون آن باقى مانده و در واقع قسمتى از عمارت و بیست ستون طرفین از جلو سوخته است و تاریخ آتش سوزى آنرا چنین سرودهاند:
یکصد و هیجده زهجرت نبوى
گذشته بود که آتش به چهلستون افتاد و تاریخ تعمیر آنرا که در زمان سلطنت شاه سلطان جسین صفوى اتفاق افتاده چنین سرودهاند. مبارک باد تالار بلند ایوان جمجماهى که سال 1118 ه.ق را میرساند.
این کاخ که شامل چهلستون و باغ است عمارت چهلستون در وسط آن واقع شده و ساحتش دو هزار و یک صد و بیست متر مربع می باشد و یک شعبه از مادى فدا از وسط آن میگذرد محل بناى عمارت ساخته شده که حکم دریاچه دارد. گویا بعنوان دولتخانه بنا شده بوده و لیکن چون چهلستون داشته بنام اخیر معروف شده است. کاخ چهلستون مشتمل بر ایوان بزرگ بطول 38 متر و عرض 17 متر و به ارتفاع 14 متر رو بطرف مشرق ساخته شده و هیجده ستون از چوب چنار و کاج دارد و شکل آن کثیرالاضلاع و 16 ضلعى و 8 صلعى مدور می باشد. چهارستون وسط بر روى چهارشیر سنگى قرار دارد و طورى حجارى شده دو شیر با یک سرنشان داده می شود و از دهان چهارشیر جلو آب جستن کرده وارد حوض مرمر وسط می شده است.
در ایوان دومى که اندکى مرتفعتر است دو ستون چوبى با ارتفاع دوازده متر قرار گرفته که با ستونهاى ایوان بزرگ بالغ بر بیست ستون میشود.
بالاى این ایوان دو کتیبه یکى از زمان شاه عباس دوم شامل این اشعار است:
بعهد شهنشاه عباس ثانى
که عهدش جوان کر دپیر جهان را
بنا کرد از فیض لطف الهى
بنائى که شد رشک نه سقف مینا
زیس رعتش بر سپهر کواکب
نماید چو ریگ ته جو ثریا
کواکب چو گلهاى باغش نمایان
مجره در او همچو جوئى است پیدا
کند سالها اندر آن کامرانى
بود قرنها سجده گاه برایا
مبارک بود زانکه تاریخ آن شد
مبارکترین بناهاى دنیا
کتیبه دیگر از اول تا آخر ایوان در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوى و بخط نستعلیق سفید محمد صالح نوشته شده که شامل 28 فرد بوده و قسمتى از آن که خوانده میشود چنین شروع میگردد:
بحمدالله که باز از نو باقبال شهنشاهى
مرصع شد زمین و آسمان از ماه تا ماهى
تجلى در گریبان طالع از جام جهان بین شد
صفاى صبح عید و فیض انوار سحرگاهى
بحکم شاه دین سلطان حسین آن ماه مهر آئین
که صبح و شام عالم را کند خورشیدى و ماهى
سهیل صبح عید زندگانى خسرو عادل
فروغ اختر روشن دلى خورشید آگاهى
ز شیر و پرچم سرپنجه تیغ جهانگردى
بلند و پست عالم را گرفت از ماه تا ماهى
زبس در کفه میزان احسانش سبک گشته
خجالت میکشد دائم طلا از چهره کاهى
شب و روز جهان را ریخت درهم مهر و مه یکجا
که ریزد طرح و رنگ این بناى آسمان جاهى
زهى عالى بنا کاندر بلندریهاى اوصافش
قباى لفظ براندام معنى کرده کوتاهى
خدا زان بیستون گرداند خلق این آسمانها را
که بر پا باشد از این چهل ستون از ماه تا ماهى
چو شمع محفل خضر نبى زرین ستونهایش
یدبیضا بکف با خضر و موسى کرده همراهى
برنگ چل تنان چلستون در ربع آن مسکون
گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهى
مرصع کارى سرو ستونهایش بآن ماند
که آیین کرده با دست دعا با عرش همراهى
چهل دیوند بر سر داده جا تخت سلیمان را
ستونهاى مرصع پوش تالار شهنشاهى
بجز در آب و آئینه ندیده مثل و مانندش
سکندر گرد عالم گشت همچون حرف افواهى
زهى نقاش صورت آفرین کلک نقاشى
کشیده درین روشندلى تصویر آگاهى
زرنگ روحى و جسمى نموه ظاهر و باطن
بهر معنى که میجوئى و هر صورت که میخواهى
ز آهنگ شبیه چارتارى هم نیم غافل
دو گاهى میرساند گاه بر گوشم سحرگاهى
صفاى منبع فواره گوهرفشان آن
کبوترهاى زرین بال انجم را کند چاهى
ضیاء چار دیوار مرصع کار مینایش
بود تا صبح حش آئینه دار طلعت شاهى
اگر چه ماه اوج سلطنت دارد بهر شهرى
مکان هاى همایونى و منزل هاى جمجماهى
ولیکن این همیون بارگاه آسام رفعت
گرفت از کرسى اعلى خطاب عرش درگاهى
نگهدارش بود از چشم زخم دیده بدبین
على مرتضى تعوید بازوى یداللهى
چو شد اتمام این عالى بنا زینت ده گردون
بتاییدات یزدانى و توفقیات الهى
نجیب از نو بطاق آسمان بنوشت تاریخش
مبارک باد تالار بلند ایوان جمجاهى
کتیبه محمد صالح
از قصیده مزبور که بعضى از ابیات آن خوانده نمیشود معلوم میگردد که نامیدن این کاخ به چهلستون براى شکون عدد چهل و داراى بیست ستون بوده که در آب منعکس و جمعاً چهلستون میشده است.
این نکته از شعر:
برنگ چل تنان چل ستون در ربع آن مسکون
گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهى
و شعر:
چهل دیوند بر سر داده تخت سلیمان را
ستونهاى مرصع پوش تالار شهنشاهى
کاملاً معلوم می گردد. از دو موضوع دیگر بسیار توصیف شده یکى فوارهها و دیگر تذهیب کارى ستونه و سقف.
این اشعار سروده نوالدین محمد نجیب کاشانى است که ملک الشعراى دربار شاه سلطان حسین صفوى بوده و کتابى هم بنام کشیک خانه در (1109ه.ق( تالیف کرده است که در کتابخانه سلطنتى کاخ گلستان دیده شده است.
در دو طرف شاه نشین چهلستون و ایوان مدخل سالون پادشاهى و در داخل تزیینات آئینه کارى دو طرف مقرنس سقف آن در دو لوح بخط نسخ مشکى بر زمینه گل و بوته دار مذهب بخط شمس الدین بن ملا محمد سعید جیلانى مورخ بسال (1119 ه.ق( این عبارات نوشته شده.
1 – لوح جنوبى شاه نشین نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنى »منزلا مبارکاً وانت خیرالمنزلین تولوا قفل تولوا قفل حسبى الله کتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانى فى 1119)
2 – لوح شمالى: نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنى منزلا.
مبارکاً و انت خیرالمنزلین و لایوده حفظهما و هو العلى العظیم کتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانى.«
تمام آنچه در ساختمان و نقاشیها و تذهیبها که در کاخ مزبور دیده میشود از دوره صفویه است مگر چند تابلو که عبارت از:
1 – جنگ شاه اسماعیل اول با سپاه عثمانى در چالدران 2 – مجلس جنگ نادر شاه افشار با هندوها که بعد از صفویه الحاق شده است.
میرزا علیخان نائینى روزنامه نگار دربار ناصرى در سال یکهزار و سیصدهجرى قمرى گزارشى راجع به عمارت چهلستون داده که با مطالب جغرافیاى اصفهان میرزاحسین خان تحویلدار عیناً مطابقت دارد و آن چنین است:
عمارت باغ چهلستون و دریاچههاى دو طرف تالار وسط باغ و اطاقهاى بزرگ جنین و بیوتات فوقانى و اطاق طنابى تحتانى که سرتاسر عقب تالار افتاده با عرض عریض و ارتفاع طاقى که دارد و درهاش بچهار سمت باز، بانضمان ایوانهاى بزرگ و ایوانچههاى و غلام گردشهاى اطراف عماراتى است قوى بنیاد که نظیر مانند ندارد از بنائى و نجارى و حجارى و آینه کارى و طلا و لاجورد و تصویرات کثیره کارهاى استادان بزرگ و ستونهاى رفیعه و حمالهاى عظیمه و سایرآلات ادوات جراثقالى که در زیر و رو و جوف سقف تالار و غیره بکار رفته در غرابت عظمت و در رفعت و صناعت عقل همه اهالى خبره و بصیرت بحیرت است.
یک زبان خواهد زافواه ملک
تا بگوید وصف آن رشک فلک
یکى از اوصاف این عمارت آن است که در بزرگى و وسعت هم میان تالار جلو و هم در اطاق طنابى عقب میتوان سلام عام ملوکانه بست و نیز یک دریاچه بزرک جلو طنابى عقب و یک دریاچه عظیم که در عظمت ثانى ندارد در پیش روى تالار افتاده که همیشه آب رودخانه از آنها جارى است وجوى وجداول سنگى و آب نماها و آب افشارها در میان خیابانهاى باغ واقع شده که بسیار نقل دارد.
مولف تاریخ نصف بیشتر به توصیف کیفیت ساختمان کاخ چهلستون پرداخته و چنین گفته است؟
دیگر از عمارات عالیه دولتى که قابل ذکر است عمارت چهلستون است که آنرا شاه عباس ثانى ساخته و وضع آن مرکب است از طرز عمارات چین و فرنگستان و ایران و بنفاست و خبوى این عمارت در تمام ایران نیست، تالار عالى با سقف آینه و ستونهاى غریب چوبى که در زیر چهارعدد آنها سنگى بزرگ و اطراف آن سنگها را صورت شیریال دار در آورده و ساختهاند، و حجارى بکمال خوبى نموده و حوضى در میان این چهارستون است که اطراف آنها بسنگ مرمر فرش نمودهاند ساخته و از دهان آن شیرهاى روى بحوض راه و سوراخ آب هست که در آن حوض میریخته و در سقف آن مهندسان صنعتهاى عجیب نمودهاند و در استحکام آن مبالغه فرموده ستونهاى آن بیست عدد است و تمام آنها را نقش و آینه کارى نموده بودند، عقب آن تالار طنابى است بس عالى و زیبا که آن را سقفى رفیع به سه چشمه زدهاند و مذهب تذهیب و زرنشان نموده و در نماهاى آن صورت بعضى از سلاطین صفویه را ساختهاند که اکثر آن مطابق واقع است چنانچه صورت شاه اسماعیل و هر دو ساه عباس موافق صورت شاه اسماعیل در میدان جنگ اوزبک است و از دیگران مجلس بزم است و در نماهاى میان صورت جنگ شاه اسماعیل با رومى.
و جنگ نادرشاه را با محمد شاه هندى ساختهاند در زمان متاخر از آنها و هیچیک از صورتها موافق نیست.
بالجمله این عمارت مطمح نظر همه کس میباشد و این عمارت و تالار در باغى است که معروف به همان چهلستون است و در پیش روى آن عمارت دریاچه مربع طولانى ساختهاند که اکثر پرآب و در کمال صفا است.
جابرانصارى که در تاریخ اصفهان بصیرت کافى داشته راجع بساختمان این کاخ و بانى و زمان آن نیز مطالبى نوشته که عین آن نگاشته میشود.
و باغ چهلستون که آن هم از باغ نقش جهان گرفته شده یکى از بزرگترین مبانى صفویه است و طرحش را زمان شاه عباس اول ریختند و بناى چهلستون را شاه عباس دوم در (1057) پس از صلح با عثمانى اقدام کرد، و مساحت آن با باغچههاى گرداگردش قریب پنجاه جریب میشود. عمارت وسط چون دیگر مبانى قدیم تیموریه روى به مشرق افتاده طنابى بزرگ عقب تالار ایوان است که شاه نشین سلطنتى بوده و داراى سه گنبد طول تقریباً بازیردیوارها 28 ذرع و عرض بیش از 11 ذرع و نیم در بهایش از اطراف روبه ایوانهاى گرداگرد باز میشود و دو اطاق بزرگ خروجى جنبین ایوان شاه نشین است و صندوق خانهها و بالاخانهها عقب هم دارد و خود جنین ایوان شاه نشین و اطاقها است و بیست ستون بلند پایههاى آن سقف بیستون مانند است و بیست ستون هم عکس آن در آینههاى سقف میافتاد. طول حوض بیرون تخمیناً 12 ذرع و عرضش بیش از 10ذرع و آن سقف محیرالعقول را از چوبهاى کاج زدهاند حقیقه دیدنى است. چوتیرهائى قویتر از تیرهاى عصارى و بلندتر با چه آهنها و میخها بهم بسته و با جرثقیل بالا کشیدهاند و بچه زنجیرها پیوسته میان کف سقف زیرین و سقف پائین ایستاده براحتى گردش توان کرد و دربها و بباغ باطراف براى دخول هوا میان دو سقف باز است و تذهیب ستونها و قابهاى سقف زیرین نمایش زیبا دارد، و سقف ایوان و دیوارهایش همه به آینههاى سنگ بزرگ و نقشهاى کار استاد مزین بود و در این شصت ساله پیش از (1300) همى بردند و فقط شاه نشین آینه کارى ماند، آینههاى بزرگ دیوارها حکایتى از چرخ آینه گون مینمود خصوصاً آینه چهلستون نما یا جهان نماى دیوار بالاى سر حوض که چندان بزرگ و عالى و شفاف و روشن بود هر قدر جمعیت از درب عراد چهلستون که تا عمارت تقریباً 180 متر فاصله داشت پیدا میشد عکس آن جماعت در آن آینه بخوبى نمودار بود و دربها یکسره خاتم و پاره منقش بنقوش دلربا کار اساتید بزرگ و ستونها نیز بآینههاى ریزه و رنگارنگ با نقاشیهاى قشنگ زینت افزا و آن آینههاى را با دربهاى بحدود (1300 قمرى( بمسعودیه طهران بردند و شنیدم آینه چهل ستون نما را یکپارچه دربى بزرگ قرقره دار ساخته که با فنر باز و بسته میشد و جیوه را برداشته و دور و بلور نمایان و بعضى از آن آینهها در هجوم بختیارى بطهران شکسته و بعضى را به عمارت دیگر پیوسته پنجرههاى بالاى سردربها نیز بسى زیبائیها داشت. وسط ایوان حوض میریخت و منبع آن آب از هزار جریب و جوى سیاه بود و در شاه نشین پرده شکل جوانى ناصرالدین شاه کار حسن خان لال مصور بود گوئى خود ناصرالدین شاه است سخن میگوید و از محمد شاه نیز صورتى عینا در طنابى بود و دو آیه الکرسى خط میرزااحمد تبریزى استاد نسخ بستونها و سلام سلطنتى در این ایوان بود و حوض بزرگ وسط باغ و طول تالار بیش از 32 ذرع و عرض 22 ذرع.
در 1118 عمارت چهل ستون سوخت که بفال بدگرفتند و پس از چهارده سال فتنه افغان عراق و فارس را ویران نمود خاصه اسپهان را دیوارهاى دو ایوان شمالى و جنوبى طنابى را نقشهائى بود از چهره دختران گرجى و ارامنه که دیده را خیره میساخت و دل بدان نقش و نگار بى روان میباخت. امروزه که بر آن گچها کشیده اند و طرح برداشته باز حسنش نمودار است.
بالاخانههاى گوشه ایوآنهابراى خلوت نشینى و خواب بود و خرقه شاه صفى و طومار عهدنامه منسوب به حضرت امیر)ع( و قرآن منسوب بخط امام حسن عسگرى )ع( در آن بالاخانه محفوظ و خواص را ملحوظ، خط طومار و قرآن را چنین نسبت میدادند ولى خلجانى بقلب مولف بخاطر است که شاید مانند سیاست آل عثمان در قرآن منسوب بخط عثمان صفویه نیز در مورد این قرآن خط قدیم نظر سیاسى داشتهاند.
در طنابى چهل ستون ارازههاى سنگ مرمر و گچبرى کار اساتید معتبر و طلا و میناکارى و شش مجلسى نقاشى است: چهار مجلس آن را گویند از عهد صفویه بوده یکى مجلس همایون شاه پسر ظهیرالدین با برکه پس از هجوم شیرخان بدو او بدرباز ایران پناه آورد در (951) هر چند آن روزگار قزوین مرکزیت داشت اما همایون را بگردش بلاد تا اصفهان آوردند که طهماسب بزرگ همه جا سلطان محمد پدر شاه عباس را بمهماندارى او مقرر داشت و اگر مهمانى هم شهر دیگر بوده نقشه را اینجا کشیدهاند.
و مجلسى هم بزم شاه عباس بزرگ و حضور ولى محمد خان پادشاه ترک 1019 که او نیز ملتجى بدربار صفویه شد.
و مجلسى هم جنگ شاه عباس و باز مجلسى دیگر از شاه صفوى و اکبر یکى از شاهزادگان هندى که باصفهان آمده و دو مجلس هم پس از صفویه نقاشى شده و بامر نادر و یقیناً مجالس قدرت صفویه را قبلا داشته از آمدن سلاطین ترک چون ولى محمد خان و عبدالعزیز خان و ندر محمد باصبهان یا جنگهاى فاتحانه شاه عباس بزرگ بارومیان و بامر نادر بسیاست اتحاد اسلام و برانداختن نام صفویه حک نمودهاند و روى آنها نقشه شکت شاه اسماعیل را از سلطان سلیم و فتح نادر هند را کشیدهاند ظنى قوى است و هم گمان میبرم نقش بزم باده گسارى صفویه نیز بامر نادر پیوست بوده خصوصاً مجلش شاه طهماسب که یقینى است باده نبوده و او سالها بوده همه را از میگسارى توبه داده و خود لب نیالوده پس از نادر هم کریمخان زند صورت خود را گفته کشیدهاند. بکودکى یاد دارم در طنابى چهلستون قالى تخت دو رو بافت بود که هر وجبى از آن را ببهائى گزاف میخریدند بى مبالاتى از سال 1298 قمرى تا 1305 قطعه قطعه از میان رفت.
مسترسایکس انگلیسى در جلد دوم تاریخ ایران ترجمه فخر داعى در باب کاخ چهلستون که آنجا را در اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجرى مشاهده کرده شرخ مختصرى چنین ایراد کرده است:
عالى قاپو انسان را به باغهاى وسیعى هدایت میکند که در آن کاخهاى متعددى قرار داشته و مهمتر از همه کاخ چهلستون است. این تختگاه مجلل بابام آن از تنه درختان عظیم چنار بنا شده و بر بیست ستون ساخته شدهاى از همان درخت یعنى درخت چنار نگاهداشتهاند. اطراف این ایوان از سنگ مرمر سفید پوشیده شده بود و روى آن آئینه کارى کرده بودند. جایگاه واقعى سریر سلطنت در عقب این ایوان واقع شده بود و از آنجا شاه نشینى تکیه گاه سریر راه داشت در هر طرف اطاقهاى کوچکى براى وزیران و کار آنها تعبیه شده بود و پشت سر که در تمام طول ساختمان امتداد دارد راهرو و یا غلام گردش درازى با سه تابلو نقاشى روغنى بسیار بزرگ و نفیس در هر طرف آن وجود دارد که هر سه تاى آنها در این کتاب گراور شده است لرد گرزن شرحى که در این باب نوشته ما آنرا ذیلاً نقل میکنیم:
این تابلوها دوره مجلل سلطنت شاه عباس و اسلاف و اخلاف او را در نظر ما مجسم میسازد، در این تابلوها شاه ایران در حال جنگ و یا در مجلسى بزم با پیاله شراب مشاهده میشود، سبیلهاى بلند و ضخیم، چانههاى تراشیده و عمامه هائى، که در این تابلو بنظر میرسد نماینده یک نوع آرایشى است که مدتها است و از مد اتفاده و منسوخ گردید است. سلاح و لباس جنگجویان آلات طرب مطربان و حرکات رقاصهها درهاى بسته گذشته را بر روى ما باز و تاریح روزگار پیشین را در پیش چشم ببینده مصور مىنمایند و گوئى بى اختیار هر بینندهاى خود را در این مجالس پرشور و مجلل بزم و رزم پادشاهان صفوى شریک و سهیم میباشد.
کروزنیسکى میگوید: عمارت اولیه چهلستون طعمه حریق شده و این بناى فعلى را دوباره شاه سلطان حسین بجاى آن ساخته است.
این بود وضع گذشته کاخ چهلستون که مورخان شرح آنرا نوشتهاند و در برخى موارد اختلافات مختصرى دیده میشود و اما وضع کنونى این کاخ مطابق آنچه اخیراً نوشتهاند بررسى میگردد:
مولف تاریخچه ابنیه تاریخى اصفهان که در سال 1335 شمسى انتشار یافته شرح مبسوطى راجع بکاخ چهلستون نوشته که منتخبى از آن این است:
در جنوب خیابان سپه باغ مشجر بزرگى بمساحت 67000 متر مربع واقع شده که میگویند در ابتدا جز باغ نقش جهان بوده و از وسط آن مادى فدا میگذرد این باغ داراى سه درب خروجى است و در قدیمى باغ در طرف خاور میباشد. در وسط باغ تقریباً یک متر بلندتر کاخ چهلستون ساخته شده و مساحت آن دو هزار و یکصد وبیست (2120) متر میباشد. پس از نقل قول میرسید على جناب مولف الاصفهان راجع بسوختن بیست ستون از چهل ستون گفته که آقاى معارفى معمار ابنیه تاریخى آثار سوختگى را در قسمت غرب عمارت دیده است .و نیز گفتهاند بعضى را عقیده بر اینست عمارت چهلستون دورو بوده و تالار بیست ستونى یا کمتر در طرف مغرب عمارت وجود داشته و این قسمت آتنش گرفته که آثار در و پنجره آن هنوز باقى و در زمان شاه سلطان حسین تعمیرات کلى در آن بعمل آمده است. و نیز متذکر شدهکه سلاطین صفویه پس از عالى قاپو جشنهاى مهم را در کاخ مزبور برگزار میکردهاند و وضع کنونى را چنین بیان کرده است:
ایوان بزرگ کاخ بطول 38 متر و عرض 17 متر و بارتفاع 14 متر روبطرف مشرق بنا شده و داراى 18 ستون از چوب چنار و کاج است که بشکل کثیرالاضلاع 16 ضلعى و 8 ضلعى مدور میباشد چهارستون وسط بر روى چهار شیر سنگى قرار داد و حجارى آنها طورى است که دو شیر بایک سر نشان داده میشود و از دهان چهار شیر جلو آب فوران نموده داخل حوض مرمر وسط میریخته است.
تاریخ حجارى شیرها را بعضى بزمان هخامنشیان و عدهاى بساسانیان )خسرو پرویز( و حتى اشکانیان و برخى بدیالمه و بالاخره بصفویه مربوط میدانند.
در ایوان دومى که کمى مرتفعتر است دو ستون چوبى بارتفاع 12 متر قرار دارد که با ستونهاى ایوان بزرگ که بیست ستون میشود. بالاى این ایوان دو کتیبه دارد یکى مربوط ببناى آن در سلطنت شاه عباس دوم یعنى سال (1057ه.ق( دیگرى مربوط به تغییر آن بعد از حریق یعنى سال یکهزار و یکصد و هیجده قمرى هجرى است که در سال 1327 هجرى شمسى از زیر گچ بیرون آمده است.
سقف ایوان از آیئنههاى مستطیل شکل و اطرافش از قطار بندیهاى رنگین ساختمان شده است دیوارهاى سفیدیکه دیده میشود در قدیم نقاشى و آینه کارى بوده و ازارهاش سنگهاى مرمر منقوش میباشد.
در دو طرف ایوان دو اطاق که بچهار طرف در دارد واقع شده و هر یک داراى تصاویر گوناگون است که ازیر گچ بیرون آمده است و میرزا عبدالله نقاش طرحهاى اولیه رضا عباسى را با تغییراتى تعمیر نموده است در اطاق شمالى در منبت کارى و منبر خاتمه دور صفوى و کاشیهاى متفرقه سلجوقى و صفوى و سقف زراندودى که از زیر گچ بیرون آوردهاند و نیز در اطاق جنوبى تصویرهائى دیده میشود.
ایوان سومى که مرتفعتر و کوچکتر است بنام شاه نشین و بمساحت 7*5/5 متر ساخته شده. در طرفین ایوان علاوه بر آینههاى مستطیل شکل سنگى چهارتابلو مصور که دو تاى آنها بسیار خوب و بلباس اروپائى و دو تاى دیگر را تعمیر بسیارى بدى کردهاند و دو لوحه از آیات قرآنى بخط شمس الدین ملا محمد سعید الجیلانى در 1119 دیده میشود.
در طرفین شاه نشین دو اطاق منقوش است که درهایش به ایوان شمالى و جنوبى باز میشود. نقاشیهاى اطاق جنوبى که داراى صورتهاى اصلى و قدیمى است در سال 1331 از زیر گچ بیرون آورده شده است و شامل مجلس بزم مفصلى است که به سبک ایرانى و هندى نقاشى شده شاید طرح عروسى رضاقلى میرزا باشد یاقصه وامق و غذرا و طاقچه بلند سمت راست مجلس یوسف و زلیخا و روبرویش خسرو و شیرین است و چند تصور دیگر. در اطاق مقابل شمالى که در دیماه سال 1334 شمسى از زیر گچ خارج شده روبرو مجلس بزم شاه عباس است که در کنار نهر آبى نشسته و جمعیت زیادى از مرد و زن در اطارفش میباشند و در طاقچه سمت راست یکى از شاهزادگان صفوى و روبرو شاه عباس با کلاه مخصوص گرجى دیده میشود که از ساقى با حضور چند نفر جام میگرد.
در جرزهاى طرفین در ورودى دو اطاق سه تصویر زیبا دیده مىشود که بنا بگفته حاج مصور الملکى نقاش از آثار رضا عباسى است.
در بالاى شاه نشین محفظهاى وجود دارد که در قدیم قرآن امام حسن و عهدنامه على بن ابى طالب بانصارى وجبه شیخ صفى الدین اردبیلى در آنجا محفوظ بوده و الحال در ویترینهاى سالن گذارده شده است.
شاه نشین بسالن بزرگى که طولش 22 و عرضش 11 متر از شمال بجنوب و به ارتفاع 12 متر متصل میگردد. سالن داراى سه گنبد منقوش زراندود عالى است که بیننده رامات و مبهوت مینماید. لچکهاى رنگارنگ و طرحهاى طلائى و شفاف از شاهکارهاى هنرى و نفیس محسوب است ازاره طالار که فعلاً با گچ سفید پوشیده شده در قدیم از کاشیهاى منقش مستور بوده است.
ولى اکنون روى نمونه کتاب بررسیهاى هنر ایران پرفسور پوپ کاشیهائى تهیه و زینت افزاى تالار گردیده است. در بالاى ازاره دور تا دور 24 مجلس مینیاتور مختلف دیده میشود که در حال عیش و سرورند همه بر روى گچ و اطرحهاى اولیه زمان شاه عباس صفوى است که در سال 1307 شمسى بدون توجه بطرز و سبک قدیمى آنها تعمیر و روغن مالى شده است. بالاتر شش مجلس نقاشى نفیس بطول 4*6 مشاهده میشود که دو مجلس وسط طرفین تالار جنگ چالدران و کرنال را نشان میدهد و مربوط بدوره نادرشاه افشار است که در زمان محمد خان قاجار بقلم استاد صادق نقاشى تعمیر گردیده است. و در زیر تابلو جنگ کرنال چنین نوشته شده است:
بحسب الحکم شاهنشاه دوران
فریدون فر محمد خان قاجار
زکلک صادق نقاش نو شد
نشان و فر نادرشاه افشار
یا صادق الوعد
چهار مجلس که دو تا از آنها مجلس پذیرائى شاه عباس اول و دوم پادشاهان از بک و دو تا دیگر مجلس پذیرائى شاه طهماسب از همایون شاه هندى پسرظهیرالدین بابرکه از شیرزار افغان شکست خورد و در سال 951 هجرى قمرى به ایران پناهنده شد و یکى جنگ با ازبکان از نقاشیهاى خوب قدیمى و جالب است. بنا بنظر حاج مصور الملکى نقاش معروف مجالس آخرین بقلم استاد رجبعلى شاگرد مظفر على و دو تاى اول بقلم استاد صادق است.
عکس ناصرالدین شاه قاجار بقلم محمد حسن افشار نقاش در تاریخ 1276 هجرى در زیر لنگه طاق نیر دیده میشود. چهاربخارى در اطراف سالن بدستیارى مرحوم استاد حاجى اسماعیل گچ بر و میرزاعلى بطرز قدیم در سال 1327 شمسى ساخته شده است.
اشیائى که در این سالن دیده مىشود بیشتر مربوط به مقبره شیخ صفى الدین اردبیلى است که بر حسب مساعى جناب سید محمد تقى مصطفوى ریاست وقت اداره کل باستانشناسى و مساعدت مرحوم احسنى رئیس فرهنگ وقت و سرپرستى مهندس روانبد از تهران به اصفهان نقل شده و اعلیحضرت همایونى شاهنشاه آریا مهر هنگام مسافرت براى زدن کلنگ تونل کوهرنگ موزه چهلستون را نیز افتتاچ فرمودند و این افتتاح در تاریخ هشتم مهر ماه 1327واقع گردید.
در سه طرف دیگر این سالن سه ایوان وجود دارد که هر یک داراى نقاشیها و صورتهاى بسیار عالى ایرانى و اروپائى است که با لباسهاى قرن 17 میلادى ترسیم شده و امکان دارد صورت سفرا یا شاهزادگان فرانسوى و ایتالیائى باشد که بدست نقاشان هندى و ایتالیائى ساخته شده است.
در توصیف آن محمد بیک شاعر معاصر شاه عباس دوم سروده است:
عکس آئینهاش بجلوه گرى
میکند دیو را بشکل پرى
در و دیوار گشته رنگارنگ
همه تصویرهاى کارفرنگ
روى دو ایوان بزرگ چوب بست عجیب و غریبى از الوارهاى قطور و بلند با یک اسلوب هندسى و. فنى درست کلاف شده که ببیننده را متعجب میسازد و بفاصله سه متر بالاترشیروانى آجرى که بمنزله بام عمارت است ساخته شده و پنجرههاى اطراف براى هواکش و عبور و مرور پرندگان میباشد. اطراف عمارت مجراى آب است که در وسط آن فوارهاى سنگى از قدیم موجود است.
در جنوب شرقى باغ عمارت استاندارى از زمان قاجاریه است و برج هشت شلعى سه طبقه مرتفعى از زمان صفویه نیز دیده میشود. قسمت فوقانى آن مورد استفاده استاندارى و تحتانیش در تصرف اداره آمار میباشد. نکته ایکه ممکن است مورد مداقه و بحث واقع شود چهلستون است که با اینکه کمتر از چهل ستون داشته و دارد آنرا چهلستون نامیدهاند.
آنچه از مطالعه تاریخى اینگونه اسامى استنباط میگردد اعداد 7و40و100 در موقع اغراق در توصیف و غرابت ابنیه بکار میرفته است.
مثلاً کاخ صد ستون در تخت جمشید و یا چهلستون مسجد جامع اصفهان و چهلستون مسجد جمعه تهران و نظائر آنها و یا چهلستون مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس که هیچکدام از نظر عدد با اسم مطابق نیست بلکه چهلستون کنایه از اینستکه آن قصر یا شبستان در بزرگى و توسعه بحد اعلى که احتیاج بداشتن چهل ستون باشد رسیده و آن اندازه وسیع است که بدون اتکاء به چهل ستون ابقاى آن مقدور نبوده است.
و همینطور است کلمه صد ستون در کاخ صد ستون که حاکى و مبین وسعت زیاد کاخ است که در حدود صد ستون تکیه گاه لازم دارد.
و با تشریح نکات مزبور روشن گردید اینکه گفتهاند کاخ چهلستون در موقع حریق چهل ستون داشته و بیست ستون آن سوخته است اساسى ندارد و همان بیست ستون را داشته است، زیرا اگر کاخ چهلستون پیش از حریق داشته بود خلف شاه عباس دوم هنگام حریق همان چهل ستون را میساخت نه اینکه نقصى در آن قائل شود و با بیست ستون تجدید بنا کند.
در کاخ چهلستون سردرها و ساختمانها و تابلوها و آثار دیگرى مشاهده میشود که جزکاخ مزبور نبوده و براى محافظت بآنجا نقل گردیده است:
1 – پنجره عالى گچبرى که از شاهکارهاى این صنعت است و ابتداء تمام آن از گچ ریخته شده و سپس از قسمت پشت خلل و فرج آن با شیشه هاى رنگى تزیین شده و سرانجام ترکیبى بى نظیر و عالى شده است این پنجره از بناى تاریخى درب امام که ساختمان آن مورخ بسال 857 ه.ق است بعمارت چهل ستون انتقال داده شده است.
2 – پایه ستونهایى که به صورت مجسمه هاى شیر و انسان در چهارگوشه استخر قرار دارد و چهار قطعه است و دو تخته سنگ حجارى شده بشکل چهارشیر که در دو باغچه دو طرف خیابان ورودى کاخ قرار دارد از بقایایى عمارات سرپوشیده صفوى و آینه خانه بکاخ چهلستون نقل شده است.
3 – سردرکاشیکارى مسجد قطبیه مربوط بزمان شاه طهماسب اول که در مسیر خیابان واقع و براى محافظت چهل ستون انتقال یافته ورودى دیوارهاى جنوبى باغ چهلستون قرار داده شده است.
4 – قطعات کاشیکارى از مسجد آقاسى – مسجد خواجه علم – مسجد درب جوباره – پیربکران نیز بر روى دیوارهاى جنوبى باغ کاخ مزبور دیده میشود.
5 – سردرب کاشیکارى بناى تاریخى در کوشک مورخ بسال 902 ه.ق از عهد رستم آق قوینلو که براى محافظت به کاخ چهل ستون منتقل و در قسمت ضلع غربى باغ نگهدارى می گردد.
این کاخ باستانى طى شماره 108 به ثبت تاریخى رسیده است.
کاخ چهلستون به روایتی دیگر
باغ چهلستون که بالغ بر 67000 متر مربع مساحت دارد در دوره شاه عباس کبیر احداث شده و در وسط آن عمارتى ساخته شده بوده است. در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مرکزى تغییرات کلى داده شده و تالار آینه و تالار 18 ستون و دو اتاق بزرگ شمالى و جنوبى تالار آینه و ایوانهاى طرفین سالن موزه فعلى و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشى و آینه کارى و کاشیکارى دیوارها و سقفها افزوده شده است.
قسمتهاى جالب و دیدنى کاخ چهلستون به شرح زیر است:
1 – سقف باشکوه نقاشى تالار 18 ستون و سقف آینه کارى تالار آینه و مدخل آینه کارى سالن جلوس شاه عباس دوم.
2 – ستونهاى عظیم تالارهاى 18 ستون و تالار آینه که هر یک از آنها تنه یک درخت چنار است.
3 – شیرهاى سنگى چهارگوشه حوض مرکزى تالار و ازارههاى مرمرزى منقش اطراف که معرف صنعت حجارى در عهد صفویه است.
4 – تزیینات عالى طلاکارى سالن پادشاهى و اطاقهاى طرفین تالار آینه و تابلوهاى بزرگ نقاشى سالن موزه که پداشاهان صفوى را به شرح زیر معرفى مىنماید:
شاه عباس کبیر در حال پذیرایى از ولى محمد خان فرمانروایى ترکستان شاه اسمعیل اول در جنگ چالدران شاه طهماسب اول در حال پذیرایى از همایون پادشاه هندوستان. شاه اسماعیل اول یا شاه عباس اول در جنگ ازبکان، شاه عباس دوم در حال پذیرایى از ندر محمد خان امیر ترکستان. بعلاوه یک تابلو از جنگ کرنال که در سلطنت نادر شاه افشار افزوده شده و تصویرى از ناصرالدین شاه قاجار.
5 – تصویرى از شاه عباس کبیر با تاج مخصوص مینیاتورهاى دیگرى در اتاق گنجینه چهلستون که در سنوات اخیر از زیر گچ خارج شده و اخیراً به وسیله متخصصین ایتالیایى تحت تعمیر و ترمیم واقع شده است.
6 – پنجره عالى گچبرى اتاق جنوبى تالار آینه که از بناى تاریخى دیگرى به نام درب امام به عمارت چهلستون انتقال داده شده و شاهکار هنرگچبرى در ایران است.
7 – قرآنهاى بسیارى نفیس به خط کوفى و خرفه شیخ صفى الدین اردبیلى
تبصره:
1 – سال ساختمان کاخ چهلستون به موجب اشعارى که در جبهه شرقى تالار از زیر گچ خارجى شده مصراع مبارکترین بناهاى دنیا است که به حساب حروف ابجد سال 1057 هجرى مىشود یعنى پنجمین سال سلطنت شاه عباس ثانى.
2 – سنگ شیرها و مجسمههاى سنگى اطراف حوض و داخل باغچهها تنها آثارى است که از دوقصر با شکوه دیگر صفویه یعنى آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقى مانده است.
3 – اگر چه انعکاس ستونهاى بیست گانه تالارهاى چهلستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهلستون را تشریح مىکند ولى در حقیقت عدد چهل در ایران کثرت و تعدد را مىرساند و وجه تسمه عمارت مزیور به چهلستون تعدد ستونها است.
اکنون که قصر سلطنتى چهلستون تا حدى توصیف شد به شرح دو مجلس از نقاشیهاى دیوارى چهلستون که موضوع آنها پیرایى شاه عباس اول و دوم از مهمان خود ولى محمد خان و ندر محمد خان پادشاهان ترکستان است و در شهر اصفهان پذیرایى شده اند مىپردازیم.