تالار اشرف
این تالار در مغرب خیابان صوراسرافیل اصفهان چند قدیم پائین تر از تالار تیمورى و باغ کاج و عمارت محل سکونت استاندارى اصفهان واقع و محل سکونت اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان است.
اصل ساختمان این تالار از احداثات شاه عباس دوم است و شاه سلیمان در آن در سال 1088ه.ق تاجگذارى کرده است.
در وجه تسمیه آن به تالار اشرف وجوهى ذکر کرده اند بعضى گفته اند که این تالار را اشرف افغان ساخته و برخى پنداشته اند که چون اشرف در آن اقامت داشته بنام او معروف گردیده است و کسانى هم گفته اند چون عمارت این تالار متصل به تالار طویله و اشرف بر سایر عمارات بوده باین نامش نامیده اند ولى بنظر نگارنده هیچ کدام از این وجوه درست نیست.
ممکن است گفت این تالار از قصراشرف مازندران اقتباس شده یعنى از لحاظ ساختمان مناسبتى داشته و لذا بنام تالار اشرف معروف شده است یا اینکه چون در زمان شاه عباس بشاه خطاب اشرف می کردند و شاید چون جاى او و یا جانشینان بوده و باین نام خوانده اند راجع بوضع ساختمان و بناى این تالار شرحى را که مولف تاریخچه ابنیه تاریخى اصفهان نوشته عیناً نقل می شود:
این عمارت مشتمل بر سه قسمت و رو به طرف جنوب ساخته شده و تالار اصلى به مساحت 14*14 متر و بارتفاع 11 متر داراى سقف هاى ضربى و نقوش طلائى و گچبری ها و گل و بوته هاى لاجورد و زیبا است در چهار طرف تالار چهار شاه نشین و بالاخانه هاى کوچک به اطراف دارد، سقفش داراى مقرنس کارى هاى رنگین و مخصوصى است که در هیچ یک از ابنیه دوره صفوى نظیر ندارد و در طرفین تالار دو اطاق مجلل دیگری است که سقفشان طلاکارى و دیوارهاى اطراف منقش به نقوش نقاشی هاى دل چسب و قشنگ است که بى اندازه جلب توجه می نماید. این کاخ نیز خرابى بسیار دید مدتى انبار علوفه و زمانى رضا شاه فقید این نقاشی ها و از نقاشی هاى نفیس آن از بین رفته آورده شد و بطرز پسندیده اى تعمیر و در پنجره هائى به سبک قدیم بر آن نصب گردید. در وسط این عمارت حوضى مستطیل شکل بزرگى است که در چهار طرف آن چهارباغچه مشجر احداث شده و در زوایاى عمارت ساختمان هاى جدید براى نیازمندی هاى اداره فرهنگ استان دهم در سنوات به عمل آمده است.
در شمال غربى عمارت زمین مسطح وسیعى است که باقیمانده عمارت صدریه و متصل به باغ چهلستون می باشد . این عمارت از طرف مشرق بوسیله طارمی هاى چوبى به خیابان صور اسرافیل متصل است.
دانشمند محترم جناب آقاى مصطفوى رئیس اداره کل باستان شناسى شرح مفصلى راجع به ابنیه تاریخى و این عمارت مرقوم فرموده و تحویل آنرا باداره فرهنگ در 23 خرداد سنه 1306 ذکر فرموده اند.
نگارنده در حدود سال هاى 1308 و 1309 شمسى بخاطر دارم که هنگامى خرابى و تعمیر محل کنونى اداره آموزش و پرورش استان اصفهان طلاکاری هائى از زیر گچ بیرون آمد و روى همین گچ اطاق هاى دیگر را نیز برداشتند تا نقاشی هاى طلائى خارج گردید. مولف دانشمند گنجینه آثار تاریخى اصفهان چنین نوشته است:
این بنا مجموعه اى از اطاق هاى و تالارهاى مزین و طلاکارى است و به منظور سکونت پادشاه و حرم سلطنتى از آن استفاده می شده است. خوشبختانه تالار مرکزى این کاخ و یکى از اطاقهاى بزرگ آن بر جاى مانده است و عمده تزیینات آنها باقى مانده و در تالار دیگرى نیز قسمت هاى کمى از تزیینات باقى است. اطلاق و تالار اصلى بسیار مجلل است و گچبری هاى برجسته لاجوردى و طلاکارى دارد. طاقهاى آن بلند و از مقرنس هاى زیباى طلاکارى پوشیده شده است. زیر مقرنس هاى هم با صفحات بزرگ گچبرى و طلاکارى تزیین شده و در تالار مرکزى ترنج اطاق که طلاى خالص است جلب توجه می کند کلیه درها و پنجره هاى این عمارت بسمت جنوب باز می شده ولى با کمال تاسف حتى نمونه اى از آنها باقى نمانده است.
حاج میراز حسن خان جابرى انصارى در تاریخ اصفهان و رى چنین نوشته است.
عمارت اشرف نیز دستگاهى و نقش هائى شگرف داشت چند اتاق سمت مغرب و اطاق هاى قبلى و 1308 که ظل السلطان میرزا حبیب الله خان مشیرالملک انصارى را چند ماهى در آنجا محبوس داشت شرحش را در آگهى شهان نوشته ام.
دو ماهى هر روز بنده تماشاى نقاشى استادانه اطاق ها را می کردم و نقاشان استاد می آمدند از روى آن نقاشی ها نقشه بر مى داشتند و باصطلاح خود گرته می گرفتند از گچبری هاى ممتاز بى انبازش بشکل درختان و مرغان. امروزه درب آن عمارت در خیابات تقاطعى میان خیابان دوازه دولت و خورشید باز می شود. و بعضى، عمارت اشرف را می گویند همان زمان صفویه که ساختند این نام گذاردند از چند اطاق که پس از عزل ظل السلطان در عمارت اشرف که باقى بود میرزا محمد و دستجردى نظام الاسلام آقاى حاج آقا نورالله را اغفال کرد و آویزان نمود بعد جلو گرفتند.
در جاى دیگر آن کتاب در وجه انتساب این عمارت به اشرف چنین گفته که چون اشرف در این کاخ جلوس می کرده بنام او معروف شده مانند عمارت صدرى که مربوط بدوره صفویه بوده و در اثر اقامت صدر اصفهان در آن به دیوانخانه صدرى معروف گردید است. خرابى عمارت اشرف در 317 ه.ق اتفاق افتاد و فقط قسمتى از آن باقى ماند که شرح آن داده شد. این اثر باستانى زیر شماره 106 به ثبت تاریخى رسیده است.
تالار تیمورى = عمارت تیمورى
در طرف جنوب خیابان صوراسرافیل که به خیابان استاندارى نیز شهرت دارد عمارت تیمورى واقع گردیده و معروف اینستکه این تالار و عمارت یا از احداثات تیمورلنگ و یا از عماراتى است که در آن جلوس کرده است و در هر حال بناى آن مربوط بدوره تیموریان است.
این تالار داراى سقف هاى آجرى مقرنس است که با رنگهاى لاجوردى و طلائى ساخته شده و آثار گچبری هاى جالب و خیره کننده در آن باقى است و پس از اینکه مقر باشگاه افسران قرار گرفت از روى مینیاتورهاى کاخ چهلستون تابلوهائى در آن اضافه گردیده است.
مولف تاریخچه ابنیه اصفهان راجع باین تالار تاریخى شرح مختصر و جامع نوشته که عیناً درج میگردد.
این بنا از آثار زمان تیمورلنگ است که پس از قشون کشى بایران و قتل و غارتى که نمود که از لحاظ ذوق هنرى که داشت ساختمان این بناى رفیع را در مجاورت باغ نقش جهان که از آثار سلاجقه باقى بوده داده و به دستور او و سرپرستى و سعى شاهرخ بن تیمور این بنا به صورت بسیار زیبائى ساختمان گردید.
این بنا در حال حاضر داراى دو اطاق بزرگ (سالن) وسیعى است که جلو آنرا ایوان وسیع و مرتفعى فرا گرفته. در اطراف آن چندین اطاق تو درتو متصل به یکدیگر می باشد.
این اطاقها و ایوان هاى اطراف که حالا جلو ایوان جنوبى آن بسته شده داراى سقف هاى مقرنس آجرى است که با رنگ هاى لاجورد و طلائین ساخته شده بود و در قسمت هاى باگچبری هاى بوده که اکنون نیز آثارش نمایان است این عمارت پنجره هاى گچبرى بسیار ریز و قشنگى داشته است.
در جلو این تالا و بطرف مشرق حوض هاى آبى وجود داشته در دوره صفویه بنام چهار حوض مشهور بوده و در سنوات اخیر خراب و قسمتى از آن جز خیابان و بانک ملى شده این بناى تاریخى قبل از دوران پهلوى بایر و خرابی هاى بسیاریند و مدتى نیز کتابخانه و قرائت خانه شهردارى و محل انجمن شهر بوده است.
در ابتداى سلطنت رضا شاه فقید سلطان که سرلشکر فیروز در اصفهان بود تعمیراتى این عمارت و چهلستون بعمل آورد سپس در سال 1327 سرلشکر معتضدى فرمانده لشکر اصفهان با همکارى مالى عده اى از مدیران کارخانجات و تجار و هنرمندان و مهندسین اصفهان تعمیرات شایان و قابل توجهى در این عمارت نموده و آنرا محل باشگاه افسران قرارداد و در موقع تشریف فرمائى اعلیحضرت همایونى به اصفهان جهت کلنگ زدن تونل کوهرنگ این باشگاه نیز بدست شاهانه در مهر ماه 1327 شمسى رسماً افتتاح گردید. سپس سرلشگر معتضدى از سال 1330 با یک عشق و علاقه خاص و ذوق سرشارى بر زیبائى و تکمیل این عمارت تاریخى افزود در پشت آن موجب استحکام و استوارى بناى قدیم تشریف فرمائى اعلیحضرت همایونى به اصفهان در مهر ماه 1332 باشگاه از هر حیث با وسائل شایسته و شاهانه چطورى آراسته و مجهز بود که در تمام مدت این کاخ بسر بردند. بر بدنه دیوار، ایوان شرقى عمارت بر سنگ لوح مرمرى نوشته شده است.
در عهد سلطنت اعلیحضرت محمد رضا شاه پهلوى و مساعى تیمسار سرلشکر نصرت الله معتضدى فرمانده لشکر اصفهان عمارت باستانى تیمورى تعمیر و باشگاه افسران تاسیس گردید مهر 1327.
در جنوب عمارت سنگابى است که در اطراف آن این اشعار نقش شده است:
یافت توفیق ز رب متعال
باغبان شه دارین کمال
کرد آراسته جامى ز رخام
که شود بهره ور از کوثر و جام
تا خورد آب از او تشنه لبى
گردد آمرزش او را سببى
چون شد از آب بقا مالامال
باغبان گشت سنه جام کمال
در کتاب تاریخچه ابنیه تاریخى اصفهان فرد آخر اشعار نوشته شده باغبان گشت بسر حد کمال و بدیهى است که اشتباه خوانده شده است بعلاوه کلمه باغبان به حروف جمل مساوى 1056 است در صورتیکه در کتاب مزبور 1059 ثبت شده است. این اثر باستانى در جریان ثبت تاریخى است.